Historia Szczecina

GRÓD GRYFA

Szczecin – dawniej stolica Księstwa Pomorskiego pod panowaniem książąt z dynastii Gryfitów, a obecnie stolica województwa zachodniopomorskiego, największe miasto na Pomorzu Zachodnim. Historyczne nazwy to Sasin, Sedinum, Stetinum, Stettin.

Współczesny herb miasta przedstawia ukoronowaną głowę gryfa. Hybryda lwa i orła to mityczne zwierzę o bogatej symbolice. Gryfy ciągnęły rydwany bogów, pilnowały skarbów, ich wizerunek na tarczach rycerzy miał płoszyć konie przeciwników. W gniazdach składały szafiry zamiast jaj, a pióra leczyły ślepotę. Dzisiaj w Szczecinie spoglądają na nas z elewacji wielu gmachów, kamienic, ulicznych pomp. Okazały, uskrzydlony gryf stoi na skwerze przed Urzędem Miasta, wieczorem mieniąc się kolorami.

GRYFICI I KSIĘSTWO POMORSKIE

Najstarsza osada, na terenie obecnego Wzgórza Zamkowego powstała już w VIII w.
W 1124 r. za przykładem księcia Warcisława I (pierwszego znanego przedstawiciela dynastii Gryfitów) i grupy możnych mieszkańcy Szczecina przyjęli chrzest. Dwie misje chrystianizacyjne biskupa Ottona z Bambergu były na polecenie księcia Bolesława Krzywoustego. Drewniany dwór księcia Warcisława znajdował się w sąsiedztwie pogańskiej świątyni Trzygława.

3 kwietnia 1243 r. książę Barnim I Dobry nadał Szczecinowi prawa miejskie, oparte na wzorach lokacyjnych z Magdeburga. W 1346 r. jego wnuk, Barnim III Wielki, łamiąc przywileje szczecińskiego patrycjatu, rozpoczął budowę tzw. Kamiennego Domu, co dało początek dzisiejszemu zamkowi. Wyznaczony w średniowieczu obszar miasta (ok. 54 ha) nie uległ zmianom przez kilka stuleci.

Szczecin podczas półwiecznego panowania dynastii Gryfitów staje się stolicą książęcą i miastem hanzeatyckim. Związek z Hanzą (XIII-XIV w.) polegał głównie na handlu zbożem i rybami, Szczecin podejrzewano wtedy o sprzyjanie piratom z racji słabego zaangażowania się w walkę z nimi. Połowę ówczesnego miasta stanowili rzemieślnicy i ich rodziny. Powstała znakomita architektura gotycka – dzisiaj są to zabytki na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego (Ratusz Staromiejski i trzy kościoły).

Pod koniec XV w. książę Bogusław X zjednoczył ziemie księstwa, a Szczecin ustanowił jego stolicą. Jego drugą żoną zostaje Anna Jagiellonka, córka króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Na początku XVII w. władali Filip II i Franciszek I, obaj starannie wykształceni, miłośnicy sztuki i nauki, mecenasi. Zbudowali piąte (dwupiętrowe) skrzydło muzealne, tworząc drugi dziedziniec zamku. Z inicjatywy księcia Filipa II Eilhard Lubinus wykonał Wielką Mapę Księstwa Pomorskiego, ozdobioną rycinami miast, drzewem genealogicznym dynastii Gryfitów. Arcydzieło sztuki kartograficznej można podziwiać w Zamku Książąt Pomorskich.

W 1534 r. wprowadzono luteranizm na terenie całego Księstwa Pomorskiego. Głównym reformatorem Pomorza był Johann Bugenhagen, przyjaciel Marcina Lutra. Na bazie przejętego przez książąt pomorskich majątku kościoła katolickiego powołano Pedagogium Książęce (1543 r.), o statusie pośrednim między szkołą łacińską i uniwersytetem.

OKRES SZWEDZKI

Szwedzi zajęli Szczecin w trakcie wojny trzydziestoletniej. W 1630 r. wojska Gustawa Adolfa znalazły się pod murami Szczecina. W 1637 r. umiera bezpotomnie ostatni książę z dynastii Gryfitów – Bogusław XIV. Traktat westfalski kończący wojnę trzydziestoletnią, podpisany w 1648 r. w Ratuszu w Osnabrűck potwierdził podział Pomorza. Część zachodnią, z Wolinem i Szczecinem objęła na niemal sto lat Szwecja. Nie ustała rywalizacja szwedzko-brandenburska. Król szwedzki Karol XI jako wyraz wdzięczności dla mieszkańców za pomoc, bohaterską postawę w odparciu oblężenia wojsk elektora brandenburskiego nadał miastu nowy herb – dodając szwedzkie lwy do ukoronowanej głowy gryfa, a ponadto koronę królewską Wazów oraz wieniec laurowy. Miasto otoczone zostaje pierścieniem bastionowych fortyfikacji o gwiaździstym narysie.

PRUSKA TWIERDZA I OKUPACJA FRANCUSKA: 1806-1813

2 miliony talarów – na tyle wyceniono przejęcie Szczecina „na wieczność”. Król pruski Fryderyk Wilhelm I w 1720 r. wypłacił odszkodowanie szwedzkiej królowej Ulryce Eleonorze. Komendantem garnizonu wojskowego został Christian August von Anhalt-Zerbst, ojciec urodzonej w Szczecinie (1729 r.) przyszłej carycy Katarzyny II Wielkiej. Nowe umocnienia przekształciły Szczecin w l. 1724 – 1740 w znakomitą pruską twierdzę z trzema fortami. Zużyto 43 mln cegieł, wydano 9 milionów talarów. Militarne funkcje twierdzy szczecińskiej na długo zahamowały urbanistyczny rozwój miasta. Przetrwały do dzisiaj dwie barokowe bramy miejskie: Portowa (dawniej Berlińska) i Królewska (dawniej Anklamska). Do miasta przybywają francuscy hugenoci, emigrujący z przyczyn religijnych. Zostają obdarzeni przywilejami, mają własne kapitały, zakładają manufaktury, ożywiając handel, usługi i przemysł. Mieszczańskie elity prowadzą salony artystyczne, powstają towarzystwa naukowe i kulturalne, przyczyniając się do badań historycznych nad przeszłością Pomorza i powstania muzeum miejskiego.

Nowoczesna i potężna twierdza szczecińska poległa w konfrontacji ze sprytem francuskiego generała Antoniego Lasalle`a. Pruski komendant twierdzy, generał Friedrich Gisbert Wilhelm von Romberg dał się nabrać na pozorowane manewry sześciuset kawalerzystów, przestraszył się groźby oblężenia i plądrowania miasta. Poddając twierdzę podarował francuskiemu strategowi w dowód uznania swoją ulubioną, porcelanową fajkę. Szczecinianie uczestniczyli w organizowanych przez żołnierzy armii napoleońskiej balach i nauce fechtunku. Ale lekko nie było. Miasto zostało zmuszone do wysokiej kontrybucji i utrzymania około ośmiu tysięcy żołnierzy (kwaterowani byli w koszarach, domach mieszczan i tymczasowym obozie).

W pierwszej połowie XIX w. odczuwalna jest liberalizacja stanowiska władz wojskowych względem likwidacji statusu twierdzy. Efektem jest połączenie kolejowe z Berlinem oraz tzw. Nowe Miasto (reprezentacyjny kompleks wojskowo-mieszkalny). Postępuje industrializacja, inwestycje w komunalną infrastrukturę (gazownia, wodociągi miejskie), powstają nowoczesne zakłady (stocznia „Vulcan”, elektrownia, fabryka motoryzacyjna braci Stoewer, cementowania, rafineria cukru, huta, papiernia, fabryki sztucznego jedwabiu i cegły szamotowej).

Od 1873 r. Szczecin realizuje instrukcję z ministerstwa wojny znoszącą ograniczenia forteczne. Tereny zwolnione przez wojsko stają się wyzwaniem dla urbanistów i architektów. Od tego momentu datuje się dynamiczna rozbudowa miasta. Pracami komisji ds. opracowania całościowego planu zabudowy obszarów w granicach miasta kierował Konrad Krühl. Plan częściowo był kontynuacją koncepcji Jamesa Hobrechta. Szczecin otrzymał charakterystyczne place i promieniście odchodzące od nich ulice. Zostaje zapoczątkowana realizacja zespołu śródmieścia, eklektyczne kamienice są wzorowane na berlińskich. Architekci zadbali o ich wygląd zewnętrzny, frontowe elewacje są efektowne, bogate w ornamenty, dekoracja rzeźbiarska (choć przeważnie dobierana z wzorników i katalogów budowlanych) nadaje prestiż „pałacom czynszowym”. W drugiej połowie XIX w. miasto jest silnym ośrodkiem przemysłowym, związanym z portem. Od 1879 r. coraz większy obszar miasta można było pokonywać tramwajem konnym, a od 1896 r. elektrycznym.

WIELKOMIEJSKI SZCZECIN

Przełom XIX i XX wieku – Szczecin uzyskuje nowoczesny, urbanistyczny kształt. Ważny etap to włączanie do Szczecina zurbanizowanych już i samodzielnych dotąd podmiejskich osiedli i miasteczek. Miasto szybko nadrabia wieloletnie opóźnienia, w pełni wykorzystuje prestiżową rangę stolicy regionu. W latach 1902-1921 powstaje Taras Hakena (obecne Wały Chrobrego), reprezentacyjny bulwar wraz z monumentalnymi gmachami, pawilonami i wielkim basem z fontanną u podnóża.

OKRES WOJEN

I wojna światowa – wprawdzie bezpośrednie działania wojenne ominęły miasto, jednak kryzys przyniósł inflację, upadek wielu firm, bezrobocie, bezdomność. W okresie międzywojennym Szczecin jest na marginesie życia gospodarczego, dochodzi do wystąpień rewolucyjnych, strajków. Jest załamanie gospodarcze, hiperinflacja. W Szczecinie, inaczej niż na całym Pomorzu Zachodnim, w wyborach prezydenckich większą od Adolfa Hitlera liczbę głosów otrzymał Paul von Hindenburg. Stopniowy proces odradzania się firm został sztucznie przyspieszony po dojściu do władzy Hitlera, w ramach obiecanej likwidacji bezrobocia i działań zmierzających do podporządkowania gospodarki celom militarnym. W trakcie „nocy kryształowej” w 1938 r. hitlerowcy spalili synagogę. Graniczyła z budynkiem obecnej Książnicy Pomorskiej przy ul. Dworcowej.

15.10.1939 r. – rozszerzenie granic administracyjnych i utworzenie tzw. Wielkiego Szczecina (włączenie m.in. miast Police i Dąbie). Obszar został powiększony niemal sześciokrotnie.

II wojna światowa – gospodarka miasta zostaje podporządkowana potrzebom militarnym Rzeszy. Szczecin zaliczono do pierwszej kategorii zagrożenia ze strony lotnictwa bombowego. Największe zniszczenia były w rejonie nadodrzańskich dzielnic przemysłowych oraz na Starym Mieście.

PO 1945 r.

26 kwietnia 1945 r. wojska radzieckie zajmują Szczecin. Decyzją konferencji w Poczdamie miasto zostaje przyznane Polsce jako rekompensata za utratę na rzecz Związku Radzieckiego ziem dawnej Polski wschodniej. Oficjalne przejęcie przez polską administrację następuje 5 lipca 1945 r. „Chwila wymarzona, od lat pożądana” – zapisał w swoim dzienniku Piotr Zaremba, pierwszy prezydent powojennego Szczecina. Propaganda władz potrzebowała historycznego uzasadnienia dla szybkiego zasiedlenia tych ziem. Przekonać ludzi miały emocjonalne argumenty o „prastarych ziemiach słowiańskich i powrocie na szlak piastowski”. Dokonała się prawie całkowita wymiana ludności. Do 1958 r. uprzątnięto 8 mln ton gruzu. Wyselekcjonowane z niego cegły wysyłano do Warszawy, realizując propagandowe hasło „Cały naród buduje swoją stolicę”.

W powojennej historii Szczecin był liderem ruchów robotniczych, które przyśpieszyły radykalny przełom polityczny w 1989 r. Grudzień '70, Sierpień '80 i inne kluczowe wydarzenia upamiętnia najmłodszy oddział Muzeum Narodowego w Szczecinie – Centrum Dialogu Przełomy. W 2016 r. to podziemne muzeum (wg projektu Roberta Koniecznego z pracowni KWK Promes) zostało uznane w międzynarodowym konkursie za najlepszą przestrzeń publiczną Europy. Po sąsiedzku stoi inny doceniany na świecie gmach – filharmonia.