Przejdź do treści

Odkryj fascynującą historię szczecińskich Żydów bez wychodzenia z domu. Poznaj Wirtualny Sztetl.

09.11.2020
Mieszkanka Szczecina Sara Sturm z dwiema koleżankami w szkole, ok. 1955.
Mieszkanka Szczecina Sara Sturm z dwiema koleżankami w szkole, ok. 1955. Przekazała Sara Nissenbaum (Sturm) w ramach projektu Polskie Korzenie w Izraelu.

Odkrywanie nowych miejsc i ich historii nie zawsze wymaga dalekiej podróży. Czasami wystarczy kilka kliknięć, by poznać niezwykłe opowieści związane z naszym najbliższym sąsiedztwem. Możliwość odkrycia czegoś nowego o własnej okolicy, o Szczecinie, daje portal Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Wirtualny Sztetl, dokumentujący historię polskich, w tym także szczecińskich, Żydów.

Historia społeczności żydowskiej w Szczecinie rozpoczęła się jeszcze w średniowieczu. Pierwsi żydowscy kupcy mogli się tutaj pojawić już w X wieku. W XIII wieku Żydzi z Pomorza Zachodniego otrzymali swój pierwszy przywilej, w którym książę Barnim I zrównał ich w prawach z pozostałymi mieszkańcami jego księstwa. Częste zmiany przynależności państwowej tych terenów, a co za tym idzie zmiany przepisów, spowodowały jednak, że do lat 40. XX wieku liczba Żydów w Szczecinie nigdy nie przekroczyła 3 tysięcy.

Pierwszą synagogę w Szczecinie wybudowano w 1835 roku na obrzeżu Starego Miasta, przy dzisiejszej ulicy Dworcowej 9a. Był to niewielki drewniany budynek, ale do dziś nie wiadomo jak dokładnie wyglądał - nie zachowała się ani jedna ilustracja bożnicy. W 1860 roku podjęto decyzję, by w miejscu starej synagogi wybudować nową, większą świątynię. Okazały gmach w stylu mauretańskim, z fasadą z czerwonej cegły licowej został podpalony w czasie tzw. nocy kryształowej w listopadzie 1938 roku. Zgliszcza wysadzono w powietrze trzy lata później. Dziś w miejscu synagogi znajdziemy jedynie tablicę pamiątkową.

Do dzisiaj działa natomiast w Szczecinie sala modlitw przy ul. Niemcewicza 2. Została założona w 1945 roku na pierwszym piętrze budynku pofabrycznego. W sąsiednich pomieszczeniach funkcjonują biura Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz koszerna stołówka.

Cmentarz Żydowski w Szczecinie położony był przy ul. Beyzyma. Szczecińska wspólnota żydowska w 1816 roku wykupiła teren pomiędzy dzisiejszymi ulicami Ojca Beyzyma, Maksyma Gorkiego oraz Jacka Soplicy. Choć kirkut przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń, dziś już nie istnieje. komunistyczne władze najpierw w 1962 roku zamknęły nekropolię zakazując pochówków w tym miejscu, a następnie systematycznie zmniejszały jej obszar. Ostatecznie cmentarz zlikwidowano w 1982 roku. Ekshumowane szczątki złożono w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym przy ul. Ku Słońcu, a nagrobki w magazynie Wydziału Zieleni przy ul. Harcerzy 39. Część z nich została sprzedana.

Na terenie dawnego cmentarza stoi pomnik zaprojektowany przez Zbigniewa Abrahamowicza. Tworzy go jedenaście nagrobków, przed którymi leżą dwie tablice: jedna z napisem w języku polskim, druga – w hebrajskim: „Tu znajdował się cmentarz żydowski od 1821 do 1962 roku”.

Żydzi w Szczecinie budowali nie tylko synagogi i cmentarze. Szczecińska gmina żydowska pod koniec XIX wieku założyła dom sierot i dom dla osób starszych. Obie organizacje dobroczynne mieściły się przy obecnej ul. Bazarowej. W 1934 roku przy tej samej ulicy, pod numerem 3, gmina założyła także własną szkołę podstawową.

W czasie II wojny światowej Żydzi zostali wywiezieni do Lublina, ale też Hamburga i Berlina. Zdecydowana większość z nich po krótkim czasie trafiła do obozów w Sobiborze, Bełżcu czy na Majdanku. Niewielu przeżyło.

Po wojnie społeczność żydowska w Szczecinie znacznie się rozrosła, gdyż miasto stało się punktem tranzytowym w drodze na zachód czy do Palestyny. Wielu jednak traktowało Szczecin jako nowe miejsce stałego zamieszkania. W 1946 roku mieszkało tu około 30 tysięcy Żydów.

W mieście powstały kibuce, gdzie młodzież uczono uprawy roli i języka hebrajskiego, a przy ul. Krasickiego 4 działał Żydowski Klub Sportowy Szczecin. Powstało również wiele nowych żydowskich placówek oświatowych, wśród nich  Szkoła Podstawowa im. I.L. Pereca przy ul. Roosevelta 60/61 (obecnie al. Wyzwolenia 105) czy szkoła prowadzona przez organizację syjonistyczną He-Chaluc Pionier przy ul. Krasińskiego 7. Żydowskie przedszkole i filia szkoły Tarbut działały także w dzisiejszym budynku biblioteki miejskiej przy ul. Lenartowicza. Od 1950 roku działalność rozpoczęło także szczecińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce.

Po antysemickiej kampanii komunistycznych władz, wydarzeniach Marca 1968 roku, w ówczesnym województwie szczecińskim zostało niespełna 1500 osób pochodzenia żydowskiego. W Szczecinie przestały działać organizacje żydowskie. Swoją działalność zawiesił również TSKŻ. Wznowił ją w 1971 roku w nowej, mniejszej siedzibie przy ul. Niemcewicza 1, gdzie działa do dziś.

Dawna społeczność żydowska w Szczecinie pozostawiła po sobie raptem kilka śladów. Jej historię można poznać na Wirtualnym Sztetlu oraz zobaczyć na unikalnych zdjęciach w galerii.

Tekst opracowany przez Muzeum Historii Żydów Polskich.